مقدسه فلاح‌زاده/

برق و گاز در کشور براساس نوع و میزان مصرف، با نرخ‌های متفاوتی محاسبه می‌شوند؛ درحالی‌که در مورد بنزین این نحوه قیمت‌گذاری وجود ندارد و سال‌هاست بنزین تک‌نرخی به افزایش مصرف و شکاف بین دهک‌ها دامن زده است. اجرای مدل پلکانی برای قیمت‌گذاری بنزین می‌تواند به توزیع هدفمند  یارانه پنهان آن کمک کند.

منابع هیدروکربنی نفت و گاز تقریباً 99 درصد نیاز انرژی کشور را تأمین می‌کنند. از تأمین سوخت نیروگاه‌ها و صنایع وابسته گرفته تا حمل‌ونقل و مصارف خانگی، همه و همه به‌نوعی از این منابع پایان‌پذیر ارتزاق می‌کنند؛ منابعی که با ایجاد درآمد ارزی نقش مهمی در اقتصاد کشور بازی می‌کنند؛ از این رو استفاده بهینه‌، ارتقای کارایی و بهره‌وری و مدیریت مصرف در این حوزه، یک مسئله جدی به شمار می‌آید. یکی از حامل‌های انرژی که روزبه‌روز بر مصرف آن افزوده می‌شود بنزین است. فراورده‌ای که 95 میلیون لیتر در روز مصرف می‌شود و کشور، سال‌ها برای تأمین آن نیازمند واردات بوده است. از 20 میلیون خودرو بنزین‌سوز موجود در کشور، 4 میلیون کاربرد خدماتی داشته و 16 میلیون خودرو باقیمانده تنها مصارف رفاهی دارند. یکسان بودن قیمت بنزین برای همه‌ این مصارف، بر استفاده‌ بی‌رویه از آن دامن زده است. قیمت بنزین با همه‌ فراز و نشیب‌های قیمتی در بازار جهانی، چهار سال است که ثابت مانده و یارانه پنهان آن، هزینه‌ سنگینی را بر دوش دولت گذاشته است، درحالی‌که اگر برای این حامل نیز همچون دیگر حامل‌های انرژی مانند برق و گاز طبیعی، از قیمت‌گذاری پلکانی استفاده می‌شد توزیع این یارانه به‌جای سرازیر شدن به جیب پرمصرف‌ها، هدفمندتر و شیب تند مصرف آن بی‌تردید ملایم‌تر می‌شد.

تعرفه‌های پلکانی برق و گاز، الگویی موفق از توزیع هدفمند یارانه‌ انرژی

نگاهی به قبض‌های برق و تعرفه‌های آن در کنار واژگانی مانند «مازاد بر الگوی مصرف» گواهی بر پلکانی بودن این تعرفه است.  تعرفه‌ای که در ماه‌های گرم و سرد سال برای مناطق گرمسیری و غیرگرمسیری و مصرف صنعتی، کشاورزی و خانگی متغیر است و تا حد زیادی نوع مصرف‌کننده و میزان مصرفش را لحاظ می‌کند. همچنین در مورد گاز طبیعی، نمودار زیر تفاوت مصرف دهک‌های مختلف را در مقایسه با بنزین نشان می‌دهد.

نمودار 1- میزان بهره‌مندی دهک‌های درآمدی از یارانه‌ پنهان انرژی (منبع: مرکز زنجیره ارزش نفت و گاز)

همان‌طور که در نمودار دیده می‌شود دهک دهم که مرفه‌ترین طبقه اجتماعی است، 270 درصد بیشتر از دهک اول از یارانه پنهان گاز طبیعی بهره برده؛ اما در مورد بنزین این تبعیض بسیار بیشتر است؛ یعنی دهک دهم 17 برابر دهک اول از یارانه بنزین استفاده کرده و آن را به جیب زده است. این اختلاف، ریشه در روش توزیع این دو یارانه دارد؛ به طوری که هر مترمکعب گاز مصرفی، با روش پلکانی قیمت‌گذاری شده و عدد ثابتی ندارد، درحالی‌که بنزین برای هر نوع مصرف‌کننده و با هر میزان مصرف تنها یک نرخ هزار تومانی دارد که موجب بی‌عدالتی می‌شود.

تغییر قیمت پلکانی بنزین به روال عادی زندگی مردم لطمه نمی‌زند

یکی از نگرانی‌هایی که در مورد چندنرخی شدن بنزین در جامعه وجود دارد تأثیر آن در افزایش قیمت حمل‌ونقل با خودرو شخصی و همچنین اثر تورمی افزایش قیمت بنزین روی بسیاری از کالاهاست، درحالی‌که اگر این کار اصولی انجام شود این نگرانی وجود ندارد؛ چرا که سهمیه‌ اولیه‌ای برای هر خودرو در نظر گرفته می‌شود که بیشتر از میانگین مصرف هفت دهک اول است و مصرف مازاد بر آن نیز پلکانی افزایش می‌یابد و تنها کسانی که بسیار پرمصرف هستند باید قیمت‌های بالا بپردازند؛ همچنین در مورد مصرف 4 میلیون خودرو خدماتی که می‌تواند تأثیر مستقیم روی گرانی کالاها داشته باشد، سهمیه بیشتر و متناسب با پیمایش آن‌ها در نظر گرفته می‌شود. از طرفی سیاست دوگانه‌سوز کردن آن‌ها نیز کمک بزرگی به این مسیر می‌کند؛ چرا که 50 درصد آن‌ها دوگانه‌سوز بوده و 50 درصد دیگر نیز می‌تواند در این طرح در اولویت قرار بگیرد. آمارها نشان می‌دهد اجرای این طرح، چه در حوزه کم شدن یارانه و چه در حوزه افزایش صادرات بنزین، می‌تواند  برای دولت 10 هزار میلیارد تومان عایدی داشته باشد که با توجه به کسری بودجه 98 و نوسان‌های فروش نفت، کمک بزرگی به کشور و اثرات تورمی کسری بودجه را دفع می‌کند.

به نظر می‌رسد با اجرای مدل قیمت‌گذاری IBT بنزین مانند برق و گاز طبیعی، این یارانه به جای اینکه صرف مصرف بی‌رویه‌ پرمصرف‌ها شود، می‌تواند با افزایش ظرفیت ناوگان حمل‌ونقل عمومی، دوگانه‌سوز کردن خودروها، جلوگیری از قاچاق و افزایش اشتغال، به کمک دهک‌های پایین جامعه بیاید و در بلندمدت با ساخت بسترهای مناسب اقتصادی، کمک شایانی به حذف این یارانه و ایجاد رفاه جایگزین آن کند.